KS. ŁUKASZ GOŁĘBIEWSKI: - Są na mapie świata miejsca uświęcone polską krwią, o których winniśmy w szczególności pamiętać. Takie miejsce jest też na ziemi wileńskiej. Proszę przybliżyć nam jego historię.

ZBIGNIEW SULATYCKI: - Jednym z takich miejsc są Ponary, które leżą ok. 10 km od Wilna. To największe miejsce kaźni na Kresach dawnej Rzeczypospolitej. Ponary - wileńska golgota - to kolejny polski Katyń. Wiedza naszych rodaków o zbrodniach dokonanych na polskiej rodzinie w Katyniu, Miednoje, Charkowie, Oświęcimiu czy Majdanku, jest coraz częściej dobrze znana. Natomiast wiedza o tym, co stało się w Ponarach, niestety jest bliska zeru. W Ponarach spoczywają byli więźniowie Łukiszek (więzienie w Wilnie), którzy przed zamordowaniem przechodzili bardzo ciężkie śledztwo z katowaniem i torturami. Trafiali tu też więźniowie z piwnic gestapo przy ul. Ofiarnej w Wilnie.

- Czy znane są jakieś szczegóły, opisy tego co działo się w Ponarach?

- Tak. Z licznych zapisków wynika, że maltretowano skazańców jeszcze nad dołem mordu w celu wymuszenia zeznań po bezskutecznych obietnicach darowania życia, a nawet przewożono ofiary z Ponar ponownie do więzienia, by rzekomym uwolnieniem zachęcić do nowych zeznań. Świadczą o tym m.in. zapiski naocznego świadka zdarzeń Kazimierza Sakowicza, który miał możność obserwowania tego, co tam się działo, ze strychu swojego domu, stojącego w pobliżu miejsca kaźni. Zapisywał skrzętnie to, co widział. Notatki ukrywał w butelkach, które zakopał w ogrodzie. Gdy znaleziono jego notatki, autor już nie żył. Zginął 5 lipca 1944 r. w oddziale partyzanckim AK. Oto one: „Cofnijmy się w tamte lata, przypominając to tragiczne miejsce. Na południowy zachód od Wilna, w odległości 10 km od śródmieścia, wśród zalesionych wzgórz, znajduje się malownicza okolica - Ponary. Po raz pierwszy o Ponarach usłyszano w latach 1857-62, kiedy to obok zbudowano kolej łączącą Petersburg z Warszawą. Później w tej okolicy pojawiły się drewniane domki letniskowe. Do Ponar niegdyś przyjeżdżali na odpoczynek mieszkańcy Wilna. 17 września 1939 r. Rosja dokonała napaści na Polskę, w wyniku czego Rosjanie zajęli Wilno i Wileńszczyznę. Z początku oddali te tereny Litwinom, wiedząc, że wkrótce wcielą to terytorium w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W lesie ponarskim rozlokowały się oddziały Armii Czerwonej. Wkrótce Rosjanie rozpoczęli w tym miejscu budowę pod przyszłą bazę paliw płynnych do samochodów. Wykopano doły dla ustawienia cystern o średnicy 12-32 m i głębokości 5 do 8 m. Kiedy 24 czerwca 1941 r. Niemcy zajęli Wilno, zwrócili uwagę na niedokończoną budowę bazy paliw płynnych. Natychmiast wykopane przez Rosjan doły wykorzystali do szeroko zakrojonej akcji eksterminacyjnej”.

- Według jakich kryteriów naznaczano tych, którzy byli maltretowani i mordowani w lesie ponarskim? Czy dzisiaj wiemy, kto tam zginął?

- Jako jedni z pierwszych zostali zamordowani w Ponarach ok. 7,5 tys. jeńców wojennych, którzy do niewoli dostali się w pierwszych dniach wojny. Po jeńcach przyszła kolej na ludność cywilną. Trafili więc tu ludzie z łapanek ulicznych. Wśród Polaków zamordowanych w „dołach ponarskich” było wielu uczniów wileńskich gimnazjów, członków Związku Młodych Polaków, przedstawicieli inteligencji, księży, profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego i żołnierzy AK. Kultura i nauka poniosły olbrzymie straty wraz ze śmiercią światowej sławy naukowców, jak np. Kazimierza Pelczara, Mieczysława Gutowskiego i wielu im podobnych. Ogółem w „dołach ponarskich” zostało zamordowanych ok. 20 tys. Polaków.

- Czy dokumenty i wiedza historyczna pozwalają na stwierdzenie, kto był oprawcą, kto wydawał wyroki i kto je wykonywał?

- Wykonawcami tych okrutnych mordów byli, niestety, co z przykrością musimy powiedzieć, żołnierze narodowości litewskiej z oddziału egzekucyjnego „Ypatingas Burys”. Rekrutowali się przeważnie spośród członków paramilitarnej organizacji litewskiej „Lietuvos Savliu Sajunga” (Związek Strzelców Litewskich). Organizatorem i komendantem tego znanego z niebywałych okrucieństw „Sanderkommando”, oficjalnie przydzielonego do gestapo, był Niemiec - Martin Weiss. Na początku, w lipcu 1941 r., oddział liczył zaledwie 50 ochotników, wkrótce rozrósł się do kilkuset. Jego dowódcą był por. wojska litewskiego z Kowna - Balys Norvaisa. Oddział ten charakteryzował się wyjątkowym okrucieństwem i nienawiścią do Polaków.

- Czy wśród osób straconych w Ponarach byli duchowni, jeżeli tak, to proszę przytoczyć jakieś zapiski czy świadectwa?

- Na to, kto tam był mordowany wskazuje zachowany przekaz jednego z nich. Oto świadectwo Piotra Wróblewskiego, alumna Seminarium Duchownego w Wilnie, który siedział w więzieniu na Łukiszkach w 1941 r.: „Ukląkłem przy ścianie i zastukałem parę razy w rurę. Z sąsiedniej celi odpowiedziało podobne pukanie. Przywarłszy usta do rury i ściany pytałem: - Kim jesteście i skąd? Odpowiedział, jakby z dala, a jednak zrozumiały szept: - Jesteśmy z Ligi Wolnych Polaków, przeważnie uczniowie gimnazjum. Co z wami? - pytałem informując kim jestem. Jakieś szmery i po chwili młodzieńczy głos: - Słuchaj, jeśli uda ci się wydostać z więzienia, powiedz naszym bliskim i krewnym, że otrzymaliśmy wyroki, byliśmy torturowani, lecz nikt nikogo nie zdradził, Bóg to widzi, zachowaliśmy się godnie. - Nie boicie się śmierci, nie żal wam życia, kim ty jesteś? - pytałem. Padło nazwisko, bodajże Kowalewicza, i głos po chwili milczenia, spokojnie, odważnie przekazał coś w rodzaju testamentu: - Słuchaj, kimkolwiek jesteś, wiedz, że wyrok śmierci nie pokonał żadnego z nas. Solidarni i świadomi wagi chwili oddajemy życie za Boga i Ojczyznę. Wierzymy, że to, o co walczyliśmy, nie zginie. Sprawę podejmą inni… Polska powstanie wolna i niepodległa… Powiedz to innym. Nie załamał się nikt. Wierzymy, że naszym życiem, naszą śmiercią rozporządza Opatrzność, więc jesteśmy spokojni i ufni”.

- Jakie przesłanie pozostawia ta straszna tragedia dla nas, Polaków?

- Polska i Polacy pamiętają i będą pamiętać tę straszną zbrodnię po wsze czasy. Nikomu i nigdy nie uda się jej zamazać. Niech Pan Bóg to rozliczy. A my starajmy się przebaczyć naszym oprawcom. Dlatego 10 czerwca br. w Święto Podlasia odsłoniliśmy i poświęciliśmy tablicę w tej jakże ważnej dla naszego Narodu katedrze drohiczyńskiej. Jest to wyraz naszej pamięci i hołdu, jaki oddajemy pomordowanym w Ponarach. Dziękuję bp. Antoniemu Dydyczowi za zrozumienie tego przesłania i pobłogosławienie naszym przedsięwzięciom służącym prawdzie i miłości względem Boga, Ojczyzny i drugiego człowieka. Dziękuję za projekt i wykonanie tej tablicy oraz jej fundatorom, przede wszystkim Ewie i Adamowi Bąk z USA.