Powstanie wypadło w czas, gdy dorosło już pokolenie urodzone po powstaniu listopadowym. Poprzedzone było narastającymi nastrojami patriotycznymi, wynikającymi z sytuacji międzynarodowej (osłabienie Rosji w wojnie krymskiej) oraz wydarzeniach w Warszawie.

Wrocław modlił się…

Szczególnie brzemiennym w skutkach okazał się obchód 30. rocznicy zwycięstwa pod Olszynką Grochowską - 27 lutego 1861. Od kul carskich zginęło wtedy 5 obywateli, uznanych powszechnie za męczenników polskiej sprawy. Liczne nabożeństwa w intencji poległych odbywały się w wielu polskich miastach. Już 5 marca takie nabożeństwo odbyło się we Wrocławiu - w kościele św. Krzyża, przy udziale zarówno zamieszkałych tu Polaków, jak i bawiących chwilowo. Szczególnie zauważalna była obecność młodzieży akademickiej. Potem takie nabożeństwa odbywały się w innych kościołach: św. Maurycego, św. Wojciecha czy kościele NMP na Piasku, i nawet wtedy, gdy odbywały się w innych intencjach, np. za duszę Joachima Lelewela czy Adama Czartoryskiego - zawsze wspominano pomordowanych na ulicach Warszawy. O zainteresowaniu polskimi wypadkami także Niemców świadczą liczne informacje zamieszczane w Breslauer Zeitung. Śpiewana w czasie nabożeństw pieśń „Boże coś Polskę”, mająca wtedy rangę hymnu narodowego została przetłumaczona na niemiecki i z tekstami innych polskich pieśni patriotycznych w formie broszury rozpowszechniana wśród wrocławian. Tłumaczenie było dosłowne, jego rytm nie był zgodny z melodią pieśni: Gott, der du Polen durch so lange Jahrunderte.... Vor Deine Altäre tragen wir die Bitte, Vaterland, Freiheit, gieb uns o Herr wieder. Ożywienie patriotyczne manifestowane było zarówno poprzez noszenie strojów narodowych, bądź emblematów patriotycznych, jak i gromadzenie funduszy na cele narodowe. Sprawy polskie były stałym tematem rozmów wśród wrocławskiej Polonii. To swoiste napięcie doskonale ilustruje postawa polskich studentów Uniwersytetu Wrocławskiego, którzy zaniechali udziału w jego jubileuszu, w tym w zabawie pod Sobótką.

… i działał

Wybuch powstania nie był we Wrocławiu żadnym zaskoczeniem. Pierwszą czynną reakcją stał się akces do szeregów powstańczych wielu studentów. Kilku z nich poległo, co upamiętnia pamiątkowa tablica na gmachu głównym Uniwersytetu Wrocławskiego poświęcona studentom - powstańcom poległym w boju, umieszczona tam w 100-lecie z inicjatywy TMW. Jednym z nich był Karol Libelt, poległy w trzecim miesiącu powstania (jego zdjęcie odręcznie podpisane we Wrocławiu 22 X 1862 r. prezentujemy obok - dop. red.)
O zainteresowaniu wśród społeczności Wrocławia powstaniem świadczy stała obecność spraw polskich na łamach miejscowej prasy. Oprócz stałych relacji, na które powoływały się gazety w innych miastach - np. krakowski „Czas”, można spotkać ciekawostki dobrze charakteryzujące nastroje. Oto kilkakrotnie ukazuje się inserat firmy Jenke Saringhausen, specjalizującej się w handlu nutami z ofertą portretów Mariana Langiewicza i Henryki Pustowójtówny z faksymilami ich podpisów (warto przy okazji przypomnieć o tym, że Langiewicz przez niemal 2 lata był studentem Uniwersytetu we Wrocławiu). O tym, że były to postaci znane nie tylko Polakom, świadczy inna notatka w „Breslauer Zeitung” o tytule „Eine breslauer Pustowojtow”. Można w niej wyczytać, że w ślady słynnej adiutantki generała Mariana Langiewicza poszła młoda dziewczyna, która zrozpaczonym rodzicom pozostawiła list z wiadomością o udaniu się z Polakami do powstania. Kiedy indziej o kilkunastoletnich chłopcach, których rodzice doścignęli dopiero w Krakowie.

Agenci polskiego rządu

Ale bardziej ważkie związki Wrocławia z powstaniem wynikały z działalności agend Rządu Narodowego w naszym mieście. Dowodnie świadczą o tym pieczęcie wrocławskie na dokumentach powstańczych. Reprodukowana obok, znana jest z dokumentu przechowywanego dziś w Muzeum Historycznym we Lwowie. Inna, także w zbiorach lwowskich, jest położona na piśmie dotyczącym ekspedycji broni i opatrzona napisem: EKSPEDYTOR BRONI - WROCŁAW.

Przemyt broni dla powstania

Położenie Wrocławia pozwalało na działalność agentów pozyskujących broń i przerzucających ją do Królestwa. Zachowało się wiele dokumentów powstańczych dotyczących Wrocławia, i większość dotyczy właśnie spraw broni i wyposażenia dla powstańców. Agenci Rządu Narodowego nie tylko pozyskiwali broń, ale troszczyli się o przemycenie jej przez granicę. Głównie była kierowana w rejon Kalisza. Nie była to sprawa prosta, często broń była rekwirowana. W jednym z dokumentów można przeczytać, że z 1000 sztuk karabinów zakupionych we Wrocławiu do Kalisza dotarło... 25. Metody przemycania zasługują na specjalne opracowanie, zawierają cały katalog sposobów przechytrzenia straży granicznej. Przewożono ja pod kartoflami, w meblach, instrumentach muzycznych czy pod zrolowanymi obrazami. Wrocławski kupiec, niejaki Bloch, przewoził broń do Łodzi w stalowych kotłach parowych potrzebnych fabrykom włókienniczym. W jednym mieściło się 25 karabinów. Ten sam kupiec sprowadził z Połtawy do Wrocławia 10 000 półkożuszków, by potem dostarczyć je powstańcom. Niestety, kilka dokumentów zawiera skargi na agentów działających we Wrocławiu. Jeden z nich, skierowany do gen. Bosak Haukego zawiera skargę na roztrwonienie środków przez ekspedyturę we Wrocławiu. Trudno dociec, czy był to wynik wspomnianego wyżej przepadku części broni, czy też nieudolności czy nieuczciwości agenta. Ale w innym dokumencie skarga jest konkretna: partia broni z Wrocławia była „najniegodziwsza” (miały nieprzewiercone otwory zapałowe) a wśród pałaszy z Wrocławia 300 sztuk było kiepskich, określonych jako „ołowiane” (być może były ciężkie lub zbyt giętkie).
Jednym z miejsc, gdzie odbywały się spotkania agentów z dostawcami broni, był dom handlowy Rosenthala przy ul. św. Antoniego. Jednym z dostawców broni był Sigismund Goldberger, jeden z najlepszych rusznikarzy wrocławskich tamtych czasów. Na swojej reklamie zamieszczanej w prasie w 1865 r. zamieścił podobiznę medalu nadanego mu przez Towarzystwo Rolnicze w Gostyniu z napisem (po polsku): „Krajowemu rolnictwu dobrze zasłużony”. Czy to nie echo powstania?

Uczcijmy naszych powstańców!

Oprócz wspomnianej tablicy studentów-powstańców, powstanie jest uczczone ulicami nazwanymi imieniem niektórych powstańców. Ale pamięć dziwna - wybiórcza. Dlaczego nie ma we Wrocławiu ulicy Langiewicza? Wszak to jedyny dyktator powstania, który był związany z naszym miastem. A dlaczego nie ma ulicy Pustowójtówny, jego adiutantki? To wiadomo: komisja nazewnicza zawyrokowała, że to nazwa za trudna i długa. Czy trudniejsza i dłuższa od np. Bacciarellego?

Oprac. Krzysztof Kunert