Ewolucjonizm

Innym niezwykle ważnym głosem papieża dotyczącym relacji nauka - wiara było przesłanie do członków Papieskiej Akademii Nauk w sprawie ewolucji w 1996 r. Jan Paweł II stwierdził m. in., że teoria ewolucji jest "czymś więcej niż hipotezą". Papież uznał, że badania prowadzone w różnych dziedzinach wiedzy doprowadziły do szeregu odkryć, które niezależnie od siebie są poważnymi argumentami na rzecz teorii ewolucji. Jan Paweł II zaznaczył, że każda teoria jest swego rodzaju tworem metanaukowym, różnym od bezpośrednich rezultatów obserwacji i zależnym między innymi od przyjętej filozofii natury.

Należałoby raczej, jego zdaniem, mówić o teoriach ewolucji, z których niektóre są nie do pogodzenia z chrześcijańską antropologią. Podkreślił, że Magisterium Kościoła jest szczególnie zainteresowane kwestią ewolucji, gdyż dotyczy ona bezpośrednio koncepcji człowieka, co do którego Objawienie uczy, że został stworzony na obraz i podobieństwo Boże.

Papież przypomniał status ontologiczny osoby ludzkiej, która w ujęciu nauki chrześcijańskiej wyrażonej w konstytucji soborowej "Gaudium et spes", jest "jedynym stworzeniem na Ziemi, które Bóg chciał dla niego samego". Człowiek został wezwany do relacji poznania i miłości z Bogiem; relacji, która znajdzie swe dopełnienie w wieczności. Dzięki swej woli i inteligencji, jest w stanie wchodzić z innymi osobami ludzkimi w relacje komunii, solidarności i daru z siebie względem swoich bliźnich.

Jan Paweł II podkreślił zasadniczy punkt nauczania Kościoła, wyrażony już przez papieża Piusa XII w encyklice "Humani generis": o ile ciało ludzkie wywodzi się z materii ożywionej, która stworzona przez Boga istniała i rozwijała się przed powstaniem człowieka, o tyle dusza jest wprost stworzona przez Boga. Stąd też, podkreślił Ojciec Święty, te teorie ewolucyjne, które w oparciu o prądy filozoficzne, z których wypływają, uważają ducha ludzkiego za stworzonego przez siły materii ożywionej lub też jako zwykły epifenomen tej materii, są nie do pogodzenia z prawdą o człowieku. Są one również niezdolne do określenia godności osoby ludzkiej.

W przypadku człowieka mamy do czynienia ze swego rodzaju "skokiem ontologicznym". O ile nauki przyrodnicze są w stanie badać z coraz większą precyzją wielorakie przejawy życia i określać ich występowanie w czasie, o tyle są niezdolne do opisania momentu przejścia od rzeczywistości materialnej do duchowej. Jedynie refleksja filozoficzna jest w stanie adekwatnie opisać to przejście, zdając zarazem sprawę z doświadczenia metafizycznego, etycznego i religijnego. Teologia zaś odkrywa w odniesieniu do człowieka najgłębszy sens zamiarów Bożych - stwierdził Jan Paweł II.

Testament do zrealizowania

Według ks. prof. Hellera część "testamentu" Jana Pawła II dotycząca idei zbliżenia świata nauki i religii jest nadal wyzwaniem i czeka na realizację. Zdaniem kosmologa w dziedzinie deklaracji papież zrobił bardzo dużo. Jego dokumenty na temat stosunku religii i nauki są ważne i więcej w nich zostało powiedziane niż w wypowiedziach wszystkich wcześniejszych papieży. Bardzo istotne deklaracje zostały więc złożone, ale oczekujemy również działań, które nie nastąpiły. Niestety nie jest łatwo dziś zainteresować teologów nauką. Dlatego że mają oni najczęściej przygotowanie humanistyczne i nie czują nauk przyrodniczych. Wielu z nich uważa, że sprawa nauki i religii została już metodologicznie wyjaśniona, że to dwie różne płaszczyzny, a spory wynikają jedynie z nieporozumień.

Ks. Heller zauważa też, że w Kościele nasilają się ruchy fundamentalistyczne, z czego mogą wyniknąć zagrożenia w przyszłości. W jego opinii największe wyzwania dla dialogu nauki i wiary sytuują się obecnie w obszarze nauki o mózgu, tzw. neuroscience, i nauk kognitywnych, dotyczących umysłowości człowieka. - Jeśli teologowie nie będą tego znali i czuli, to mogą być w przyszłości konflikty, i będą - podkreśla.

Jego zdaniem obecnie najbardziej potrzebni są ludzie mogący stanowić pomost, to znaczy tacy, którzy są wykształceni w dwóch dziedzinach: filozofii albo teologii oraz w naukach ścisłych. Tacy ludzie potrafią zrozumieć obydwie strony. Na przykład więcej księży powinno być wysyłanych na studia w dziedzinie nauk przyrodniczych. Jednak to głównie księża uczą w seminariach przyszłych księży i to oni mogą przekazać klerykom pewne rzeczy, w których kapłani są niedouczeni do dziś. Przydałoby się mieć więcej takich księży, żeby było wielu teologów, którzy nie boją się nauk. Ponadto ważną sprawą jest reforma kościelnych uniwersytetów i wyższych uczelni, z rzymskimi na czele, żeby ich absolwenci mówili tym samym językiem, co absolwenci uczelni świeckich.

Trzeba pamiętać, że współczesne nauki przyrodnicze z fizyką na czele niewątpliwie poszerzają kontekst, w jakim prowadzone są rozważania o tradycyjnych problemach metafizycznych i teologicznych. Fizyka odrzuciła wiele zdroworozsądkowych wyobrażeń na temat materii, przestrzeni i czasu, że żaden poważny teolog nie może ignorować jej ogromnych osiągnięć. Jan Paweł II przypomina, że nie tylko teologowie winni liczyć się z nauką, ale również uczeni powinni mieć kontakt z teologią, bo z tego kontaktu mogą czerpać korzyści również dla swojej pracy naukowej. Zatem korzyści są obopólne: „Nauka może oczyścić religię z błędów i przesądów; religia może oczyścić naukę z idolatrii i fałszywych absolutów. Każda z nich może wprowadzić drugą w szerszy świat, świat, w którym obie mogą się rozwijać".

Zatem istnieją spore szanse na stworzenie nowej całościowej wizji rzeczywistości, w której zarówno fizyka, jak i metafizyka oraz teologia chrześcijańska będą elementami jednego spójnego systemu myślowego, do czego tak zachęcał Jan Paweł II.