Zakończenie

73. Wobec scenariuszy głoszenia Ewangelii, po ludzku tak złożonych, niemal spontanicznie przychodzi na myśl przekaz o rozmnożeniu chleba zamieszczony w Ewangeliach. Uczniowie przedstawiają Jezusowi swoje zakłopotanie wobec tłumu, który spragniony Jego słowa, szedł za Nim aż na pustynię, i proponują Mu: «Dimitte turbas ... Odpraw tłum...» (Łk 9, 12). Być może obawiają się i naprawdę nie wiedzą, jak nakarmić tak wielką liczbę osób.

Analogiczna postawa może zrodzić się w naszej duszy, niemal zniechęconej ogromem problemów, z którymi spotykają się Kościoły i osobiście my, biskupi. W takim przypadku należy odwołać się do nowej wyobraźni miłosierdzia, która powinna wyrażać się nie tyle i nie tylko w skuteczności świadczonej pomocy, ale jeszcze bardziej w zdolności zbliżenia się do potrzebującego człowieka, pozwalając odczuć ubogim, że każda wspólnota chrześcijańska jest ich domem.294

Jezus ma jednak swój własny sposób rozwiązywania problemów. Mówi do Apostołów, niemal ich prowokując: «Wy dajcie im jeść» (Łk 9, 13). Dobrze znamy zakończenie tej historii: «Jedli i nasycili się wszyscy, i zebrano jeszcze dwanaście koszów ułomków» (Łk 9, 11-17). Jakaż pozostająca obfitość jest jeszcze dziś obecna w życiu Kościoła!

Biskupi trzeciego tysiąclecia wezwani są do czynienia tego, co tak liczni święci biskupi potrafili czynić na przestrzeni historii Kościoła aż do dnia dzisiejszego. Przykładem może być św. Bazyli, który wprost zapragnął zbudować u wrót Cezarei wielkie hospicjum dla potrzebujących, prawdziwą cytadelę miłości, która od jego imienia nazwana została Bazyliadą: jasno stąd wynika, że «Miłosierdzie czynów nadaje nieodpartą moc miłosierdziu słów».295 Jest to droga, którą my również powinniśmy podążać: Dobry Pasterz powierzył swoją owczarnię każdemu biskupowi, by ją karmił słowem i formował przykładem.

74. Skądże więc my, biskupi, weźmiemy chleb konieczny do udzielenia odpowiedzi na tyle pytań rodzących się w obrębie i poza Kościołami i Kościołem? Mielibyśmy może ochotę skarżyć się, jak Apostołowie wobec Jezusa: «Skąd tu na pustkowiu weźmiemy tyle chleba, żeby nakarmić tak wielki tłum» (Mt 15, 33). Z jakich to «miejsc» mamy zaczerpnąć środków? Możemy tu wskazać kilka podstawowych odpowiedzi.

Naszym pierwszym, transcendentnym środkiem jest miłość Boża rozlana w naszych sercach poprzez Ducha Świętego, który został nam dany (por. Rz 5, 5). Miłość, jaką ukochał nas Bóg może zawsze wspierać nas w odnajdywaniu właściwych dróg do serc współczesnych ludzi. W każdej chwili, mocą swojego Ducha, Pan daje nam zdolność kochania i odkrywania trafniejszych i piękniejszych form miłości. Wezwani, by być sługami Ewangelii dla nadziei świata, wiemy, że ta nadzieja nie pochodzi od nas, lecz od Ducha Świętego, który «nie przestaje być Stróżem nadziei w sercu człowieka: wszystkich ludzi, a zwłaszcza tych, którzy “posiadając pierwsze dary Ducha (...) oczekują odkupienia swojego ciała”».296

Innym naszym środkiem jest Kościół, w który jesteśmy włączeni poprzez Chrzest, wraz z tak licznymi braćmi i siostrami, z którym wyznajemy jedynego Ojca Niebieskiego i napełniamy się jedynym Duchem świętości.297 Czynienie Kościoła «domem i szkołą komunii» to zadanie, do podjęcia którego wzywa nas obecna sytuacja, jeśli chcemy odpowiedzieć na oczekiwania świata.298

Nasza komunia w gronie biskupim, do którego jesteśmy włączeni przez konsekrację, jest także wspaniałym bogactwem, ponieważ stanowi bardzo istotne wsparcie w odczytywaniu z uwagą znaków czasu i w jasnym rozeznaniu tego, co Duch Święty mówi do Kościołów. W sercu Kolegium biskupów trwa wsparcie i solidarność Następcy apostoła Piotra, którego najwyższa i powszechna władza nie unieważnia władzy biskupów, następców Apostołów: przeciwnie, potwierdza ją, umacnia i chroni. W tym kontekście jest rzeczą ważną docenić wartość narzędzi komunii według znaczących wskazań Soboru Watykańskiego II. Niewątpliwie istnieją okoliczności - i nie są one dziś rzadkością - w których pojedynczy Kościół partykularny, a także bardziej Kościoły sąsiadujące nie są zdolne albo nie mają praktycznie możliwości, aby stawić czoło poważniejszym problemom. Przede wszystkim w takich sytuacjach zwrócenie się do narzędzi komunii biskupiej może ofiarować autentyczną pomoc.

Ostatnim, bezpośrednim środkiem dla biskupa poszukującego «chleba» dla zaspokojenia głodu swoich braci jest własny Kościół partykularny, kiedy duchowość komunii jawi się w nim jako zasada wychowawcza «wszędzie tam, gdzie kształtuje się człowiek i chrześcijanin, gdzie formują się szafarze ołtarza, duszpasterze i osoby konsekrowane, gdzie powstają rodziny i wspólnoty».299 Tu również raz jeszcze zaznacza się łączność pomiędzy X Zwyczajnym Zgromadzeniem Ogólnym Synodu Biskupów i trzema innymi Zgromadzeniami ogólnymi, które bezpośrednio je poprzedziły. Biskup nie jest bowiem nigdy sam: nie jest sam ani w Kościele powszechnym, ani też w swoim Kościele partykularnym.

75. W ten sposób zostaje jasno wskazana posługa biskupa na początku nowego tysiąclecia. Zawsze jest to samo zadanie: głosić Ewangelię Chrystusa, zbawienie świata. Jednakże posługę tę charakteryzują nowe i pilne wyzwania, domagające się zgodnego i z oddaniem działania wszystkich tworzących Lud Boży. Biskup możliwie powinien liczyć na członków prezbiterium diece- zjalnego i na diakonów, szafarzy Krwi Chrystusa i miłosierdzia; na siostry i braci konsekrowanych, powołanych, by być w Kościele i w świecie wymownymi świadkami prymatu Boga w życiu chrześcijańskim i mocy Jego miłości w słabości ludzkiej kondycji; wreszcie na wiernych świeckich, których wzrastające możliwości apostolatu w Kościele są dla pasterzy źródłem szczególnej siły i wyjątkowej otuchy.

Kończąc refleksje zawarte na tych stronach, uświadamiamy sobie, że temat X Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów odsyła każdego z nas, biskupów, ku wszystkim naszym braciom i siostrom w Kościele i ku wszystkim ludziom na świecie. Do nich Chrystus nas posyła, podobnie jak pewnego dnia posłał Apostołów (por. Mt 28, 19-20). Naszym zadaniem jest być dla każdej osoby, w sposób wyjątkowy i widoczny, żywym znakiem Jezusa Chrystusa, Nauczyciela, Kapłana i Pasterza.300

76. Tak więc, czcigodni Bracia w episkopacie, Jezus Chrystus jest ikoną, w którą wpatrujemy się, by wypełnić naszą posługę heroldów nadziei. Podobnie jak On, powinniśmy również wiedzieć, jak ofiarować nasze życie za zbawienie tych, którzy zostali nam powierzeni, głosząc i sławiąc zwycięstwo miłosiernej miłości Bożej nad grzechem i śmiercią.

Powierzmy to nasze zadanie wstawiennictwu Panny Maryi, Matki Kościoła i Królowej Apo- stołów. Niech Ona, która w Wieczerniku podtrzymywała modlitwę Kolegium apostolskiego, uzyska nam łaskę, byśmy nigdy nie zawiedli w miłości zleconej nam przez Chrystusa. Jako świadek prawdziwego życia, Maryja «przyświeca pielgrzymującemu Ludowi Bożemu - i dlatego w sposób szczególny nam, którzy jesteśmy jego pasterzami - jako znak niezachwianej nadziei i pociechy, dopóki nie nadejdzie dzień Pański».301 W Rzymie, u św. Piotra,
dnia 16 października 2003,
w dwudziestą piątą rocznicę mego wyboru na Papieża.
Jan Paweł II, papież

1. Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Modlitwa święceń.

2. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 18.

3. Św. Tomasz z Akwinu, Super Ev. Joh. X, 3.

4. Jan Paweł II, Homilia na zakończenie X Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów (27 października 2001), 3: AAS 94 (2002), 114.

5. Przemówienie do Kardynałów, Arcybiskupów i Biskupów Włoch (6 grudnia 1965): AAS 58 (1966), 68.

6. Propositio 3.

7. Por. Jan Paweł II, Modlitwa w trzydziestym dniu od 11 września: L´Osservatore Romano, 12 października 2001, s. 1.

8. Synod Biskupów, X Zwyczajne Zgromadzenie Ogólne, Przesłanie, 8 (25 października 2001), L´Osservatore Romano, 27 października 2001, s. 5; por. Paweł VI, List apost. Octogesima adveniens (14 maja 1971), 41: AAS 63 (1971), 429- 430.

9. Por. Propositio 6.

10. Por. Propositio 1.

11. Por. Ottato di Milevi, Contra Parmenianum donat. 2, 2: PL 11, 947; Św. Ignacy Antiocheński, Do Rzymian 1, 1: PG 5, 685.

12. Jan Paweł II, Homilia na rozpoczęcia X Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów (30 września 2001), 6: AAS 94 (2002), 111-112.

13. Por. Mszał Rzymski, Prefacja o Świętych Pasterzach.

14. Św. Augustyn, Sermo 340/A, 9: PLS 2, 644.

15. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 3.

16. Por. Adv. haer., III, 2, 2; III, 3, 1: PG 7, 847-848; Propositio 2.

17. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27.

18. Por. Do Magnezjan 6, 1: PG 5, 764; Do Trallan 3, 1: PG 5, 780; Do Smyrneńczyków 8, 1: PG 5, 852.

19. Por. Pontyfikał Rzymski, Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Obowiązki nominata.

20. Por. Didascalia Apostolorum II, 33, 1, wyd. F. X. Funk, I, 115.

21. Por. Propositio 6.

22. Por. Pontyfikał Rzymski, Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Projekt homilii.

23. N. 19.

24. Por. tamże, 22; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 330, Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 42.

25. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 336; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 49.

26. Por. Propositio 20; Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 21; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 375 § 2.

27. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23; Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 3; Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 13 AAS 90 (1998), 650-651.

28. Por. Jan Paweł II, Konst. apost. Pastor Bonus (28 czerwca 1988), Adnexum I, 4: AAS 80 (1988), 914-915; Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22; Kodeks Prawa Kanonicznego kan. 337 §§ 1, 2; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 50 §§ 1, 2.

29. Por. Jan Paweł II, Przemówienie końcowe do VII Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów (29 października 1987), 4: AAS 80 (1988), 610; Konst. apost. Pastor Bonus, Adnexum I (28 czerwca 1988): AAS 80 (1988) 915-916; Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22.

30. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22.

31. Tamże.

32. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 8: AAS 90 (1998), 647.

33. Por. Sacramentario di Angoulême, In dedicatione basilicae novae: «Dirige, Domine, ecclesiam tuam dispensatione caelesti, ut quae ante mundi principium in tua semper est praesentia praeparata, usque ad plenitudinem gloriamque promissam te moderante perveniat»: CCSL 159 C, rubr. 1851; Katechizm Kościoła Katolickiego, nn. 758-760; Kongr. Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992), 9: AAS 85 (1993), 843.

34. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23.

35. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 12: AAS 90 (1998), 649-650.

36. Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 5.

37. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22.

38. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 12: AAS 90 (1998), 650.

39. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22.

40. Por. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 12: AAS 90 (1998), 649-650.

41. Por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 25-26.

42. Por. Propositio 33.

43. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 21, 27; Jan Paweł II, List do kapłanów (8 kwietnia 1979), 3: AAS 71 (1979), 397.

44. Por. In Io. Ev. tract. 123, 5: PL 35, 1967.

45. Sermo 340, 1: PL 38, 1483: Vobis enim sum episcopus, vobiscum sum christianus.

46. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 10.

47. Tamże, 32.

48. Por. Propositio 8.

49. List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 30: AAS 93 (2001), 287.

50. Orazione II, n. 71: PG 35, 479.

51. Por. Jan Paweł II, List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 15. 31: AAS 93 (2001), 276. 288.

52. N. 5: AAS 94 (2002), 111.

53. Sacramentarium Serapionis, 28: wyd. F. X. Funk, II, 191.

54. Jan Paweł II, Homilia na rozpoczęcie X Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów (30 września 2001), 5: AAS 94 (2002), 111.

55. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 387; por. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 197.

56. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 40.

57. Sermo 340, 1: PL 38, 1483.

58. Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, nn. 1804. 1839.

59. Por. Propositio 7.

60. Św. Cyprian, De oratione dominica 23: PL 4, 535; por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 4.

61. Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Wręczenie mitry.

62. Por. Propositio 7.

63. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 41.

64. Por. Kongr. ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sa- kramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii (17 grudnia 2001) n. 184, Watykan 2002, s. 154.

65. Por. Jan Paweł II, List apost. Rosarium Virginis Mariae (16 października 2002), 43: AAS 95 (2003), 35-36.

66. Por. Propositio 8.

67. Por. Paweł VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 59: AAS 68 (1976), 50.

68. Do Filadelfian 5: PG 5, 700.

69. Comm. in Is., Wprowadzenie: PL 24, 17; por. Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 25.

70. Paweł VI, Adhort. apost. Marialis cultus (2 lutego 1974), 17: AAS 66 (1974), 128.

71. Por. Św. Augustyn, Sermo 179, 1: PL 38, 966.

72. Homilie do Księgi Kapłańskiej, VI: PG 12, 474 C.

73. N. 39: AAS 93 (2001), 294.

74. Por. Pseudo Dionizy Areopagita, O hierarchii kościelnej, III: PG 3, 512; Św. Tomasz z Akwiniu, S. Th. II-II, q. 184, a. 5.

75. Jan Paweł II, List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 34: AAS 93 (2001), 290.

76. S. Th. II-II, q. 17, a. 2.

77. Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Obowiązki nominata.

78. Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 84-85.

79. Konst. apost. Laudis canticum (1 listopada 1970): AAS 63 (1971), 532.

80. Por. Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Vita consecrata (25 marca 1996), 20-21: AAS 88 (1996), 393-395.

81. Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Pastores dabo vobis (25 marca 1992), 27: AAS 84 (1992), 701.

82. Por. N. 28: AAS 84 (1992), 701-703.

83. Por. Sobór Wat. II Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 18.

84. Por. tamże, 27. 37.

85. Por. Propositio 10.

86. Do Polikarpa, IV: PG 5, 721.

87. Sobór Wat. II, Konst. dogm, o Kościele Lumen gentium, 8.

88. Por. Propositio 9.

89. Por. List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 49: AAS 93 (2001), 302.

90. Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Przekazanie pierścienia.

91. N. 43: AAS 93 (2001), 296.

92. Hom. in Ez. I, 11: PL 76, 908.

93. Acta Ecclesiae Mediolanensis, Milano 1599, s. 1178.

94. Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Pastores dabo vobis (25 marca 1992), 70: AAS 84 (1992), 781.

95. Tamże, 72: l.c. 787.

96. Por. Propositio 12.

97. Por. Propositio 13.

98. Por. n. 6: AAS 94 (2002), 116.

99. Por. Propositio 11.

100. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 12; por. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 25.

101. Por. Propositiones 14. 15.

102. Por. Propositio 14.

103. Jan Paweł II, List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 29: AAS 93 (2001), 285-286.

104. Por. Sobór Wat. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22.

105. Por. Propositio 15.

106. Paweł VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 28: AAS 68 (1976), 24.

107. Por. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 25, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 10; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 747 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 595 § 1.

108. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 7.

109. Por. tamże, 8.

110. Por. tamże, 10.

111. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 12.

112. En. in Ps. 126, 3: PL 37, 1669.

113. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 25.

114. Tamże, 12.

115. Por. Propositio 15.

116. N. 63: AAS 71 (1979), 1329.

117. Por. Kongr. ds. Duchowieństwa, Dyrektorium Ogólne o Katechizacji (15 sierpnia 1997), 233: Ench. Vat. 16, 1065.

118. Por. Propositio 15.

119. Por. Propositio 47.

120. Por. Kongr. Nauki Wiary, Instr. Donum veritatis (24 maja 1990), 19/1: AAS 82 (1990), 1558; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 386 § 2; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 196 § 2.

121. Por. Propositio 16.

122. Przemówienie do uczestników włoskiego kongresu narodowego kościelnego Ruchu zaangażowanych w kulturę (16 stycznia 1982) 2: Insegnamenti V/1 (1982), 131; por. Propositio 64.

123. Por. Propositio 65.

124. Por. Propositio 66.

125. Por. Sobór Wat. II. Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 10.

126. De Trinitate, VIII, 1: PL 10, 236.

127. Por. Jan Paweł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 22-24: AAS 95 (2003), 448-449.

128. Por. Sobór Wat. II, Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 10.

129. N. 26.

130. Por. Sobór Wat. II, Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 10.

131. Tamże, 41.

132. Pontyfikał Rzymski, Błogosławieństwo olejów, Wprowadzenie, 1.

133. Por. Pontyfikał Rzymski, Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Wprowadzenie, 21. 120. 202.

134. Por. nn. 42-54.

135. Por. Propositio 17.

136. «Legem credenti lex statuat supplicandi»: Św. Celestyn, Ad Galliarum episcopos: PL 45, 1759.

137. Por. Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 11. 14.

138. Jan Paweł II, List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 35: AAS 93 (2001), 291.

139. Por. Propositio 17.

140. Por. Sobór Wat. II, Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 102.

141. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 68.

142. Sobór Wat. II, Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 104.

143. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 26.

144. Por. Jan Paweł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 21: AAS 95 (2003), 47-48.

145. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 26.

146. Sobór Wat. II, Dekr. o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis, 5.

147. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 28; Jan Paweł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 41-42: AAS 95 (2003), 460-461.

148. Kongr. ds. Duchowieństwa (i inne), Instr. Międzydykasterialna o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów Ecclesiae de mysterio (15 sierpnia 1997), Rozporządzenia praktyczne, art. 7: AAS 89 (1997), 869-870.

149. Por. Konst. o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium, 64.

150. Paweł VI, Konst. apost. Divinae consortium naturae (15 sierpnia 1971): AAS 63 (1971), 657.

151. Por. Propositio 18.

152. Por. n. 1: AAS 94 (2002), 453-454.

153. Por. Propositio 18.

154. Rytuał Rzymski, Ryt egzorcyzmów (22 listopada 1998), Watykan 1999; Kongregacja Nauki Wiary, Instr. Na temat modlitw o uzdrowienie (14 września 2000): L´Osservatore Romano, 24 listopada 2000, s. 6.

155. Adhort. apost. Evangelii nuntiandi (8 grudnia 1975), 48: AAS 68 (1976), 37-38.

156. Tamże.

157. Por. Propositio 19.

158. Por. Kongr. ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii (17 grudnia 2001), 21: Watykan, 2002, 28-29.

159. Por. List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 29-41: AAS 93 (2001), 285-295.

160. Por. Propositio 48.

161. Por. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27; Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 16.

162. Por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 11; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 369; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 177 § 1.

163. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27; Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 8; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 381 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 178.

164. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27.

165. Pontyfikał Rzymski, Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Projekt homilii.

166. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27; por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 381 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 178.

167. Ad Iraeneum, Epistulae, lib. I, ep. VI: Sancti Ambrosii episcopi Mediolanensis opera, Milano-Roma 1988, 19, s. 66.

168. N. 27.

169. Tamże.

170. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 204 § 1; 208, 212 §§ 2, 3; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 7 § 1; 11, 15, §§ 2, 3.

171. Por. Propositio 35.

172. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 32; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 204 § 1; 208.

173. Por. Propositio 35.

174. Por. AAS 89 (1997), 706-727. Dotyczy to również Zgromadzeń eparchialnych, o których mowa w kanonach 235-242 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich.

175. Por. Propositio 35.

176. Por. Propositio 36.

177. Por. Propositio 39.

178. Por. Propositio 37.

179. Por. tamże.

180. Por. Romae 1572, s. 52 v.

181. N. 11.

182. Por. nn. 16-17: AAS 84 (1992), 681-684.

183. Por. Propositio 40.

184. Jan Paweł II, Przemówienie do grupy biskupów nominatów (23 września 2002), 4: L´Osservatore Romano (23- 24 września 2002), s. 5.

185. Ep. ad Nepotianum presb., LII, 7: PL 22, 534.

186. Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Pastores dabo vobis (25 marca 1992), 77: AAS 84 (1992), 795.

187. Por. Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 16.

188. Por. Propositio 40.

189. Por. Propositio 41.

190. Por. tamże; Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Pastores dabo vobis (25 marca 1992), 60-63: AAS 84 (1992), 762-769.

191. Por. tamże, 65: l.c. 771-772.

192. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 1051.

193. Por. Propositio 41.

194. Por. Propositio 42.

195. Por. Kongr. ds. Wychowania Katolickiego, Ratio fundamentalis institutionis Diaconorum permanentium (22 lutego 1998): AAS 90 (1998), 843-879; Kongr. ds. Duchowień- stwa, Directorium pro ministerio et vita Diaconorum permanentium (22 lutego 1998): AAS 90 (1998), 879-926.

196. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 44.

197. Por. Propositio 43.

198. Sobór Wat. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 39.

199. Por. Propositiones 45. 46. 49.

200. Por. Propositio 52.

201. Por. Propositio 51.

202. Por. tamże.

203. Por. Propositio 53.

204. Por. Propositio 52.

205. Por. Pontyfikał Rzymski, Obrzędy Święceń Biskupów, Prezbiterów i Diakonów: Obowiązki nominata.

206. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23.

207. Por. Paweł VI, Przemówienie na otwarcie trzeciej sesji Soboru (14 września 1964): AAS 56 (1964), 813; Kongr. Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992), 9. 11-14: AAS 85 (1993), 843-845.

208. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 337, 749 § 2; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 50, 597 § 2.

209. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23.

210. Dekr.o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 8.

211. Enc. Quadragesimo anno (15 maja 1931): AAS 23 (1931), 203.

212. Por. Propositio 20.

213. Por. Relatio post disceptationem, 16: L´Osservatore Romano, 14 października 2001, s. 4; Propositio 20.

214. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 381 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 178.

215. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 22; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 331 i 333; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 43 i 45 § 1.

216. Por. Kongr. Nauki Wiary, List Communionis notio (28 maja 1992), 12: AAS 85 (1993), 845-846.

217. Tamże, 13: l.c., 846.

218. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27; Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 8; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 381 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 178.

219. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 753; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 600.

220. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm o Kościele Lumen gentium, 22; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 333 § 1, 336; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 43; 45 § 1; 49.

221. Por. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 21; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 375 § 2.

222. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 27; por. Kodeks prawa Kanonicznego, kan. 333 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 45 § 1.

223. Przemówienie na otwarcie trzeciej sesji Soboru (14 września 1964): AAS 56 (1964), 813.

224. Por. Synod Biskupów, II Nadzwyczajne Zgromadzenie Ogólne, Relacja końcowa, Exeunte coetu (7 grudnia 1985), C. 1: L´Osservatore Romano (10 grudnia 1985), 7.

225. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 333 § 2; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 45 § 2.

226. Por. Propositio 27.

227. Por. Jan Paweł II, Konst. apost. Pastor Bonus (28 czerwca 1988), art. 31: AAS 80 (1988), 868; Adnexum I, 6: tamże, 916-917; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 400 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 208.

228. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 13.

229. Por. Jan Paweł II, Konst. apost. Pastor Bonus (28 czerwca 1988), Adnexum, I, 2; I, 5: AAS 80 (1988), 913, 915.

230. Por. Św. Ireneusz, Adv. haer. 3, 3, 2: MG 7, 848.

231. Por. Św. Ignacy Antiocheński, Do Rzymian I, 1: PG 5, 685.

232. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 13.

233. Por. tamże, nn. 21-22; Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 4.

234. Por. Propositiones 26. 27.

235. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 399; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 206.

236. Por. Propositio 25.

237. Por. Motu proprio Apostolica sollicitudo (15 września 1965): AAS 57 (1965), 775-780; Sobór Wat. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 5.

238. Por. Paweł VI, Motu proprio Apostolica sollicitudo (15 września 1965): AAS 57 (1965), 776-777; Przemówienie do Ojców synodalnych (30 września 1967): AAS 59 (1967), 970- 971.

239. Por. Propositio 25.

240. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 333 § 2; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 45 § 2.

241. Kan. 343.

242. List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 44: AAS 93 (2001), 298.

243. Propositio 31; por. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 13: AAS 90 (1998), 650-651.

244. Por. Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów Kościele Christus Dominus, 6.

245. Por. Propositio 32.

246. Por. Propositio 33.

247. Por. Propositio 21.

248. Por. Propositio 22.

249. Por. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 23; Dekr. o Kościołach wschodnich katolickich Orientalium Ecclesiarum, 11.

250. Por. Jan Paweł II, Konst. apost. Sacri canones (18 października 1990): AAS 82 (1990), 1037.

251. Dekr. o Kościołach wschodnich katolickich Orientalium Ecclesiarum, 11.

252. Por. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 76 i 77.

253. Por. Canones Apostolorum, VIII, 47, 34: wyd. F. X. Funk, I, 572-574.

254. Por. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 110 § 3 i 149.

255. Por. tamże, kan. 110 § 1 i 150 §§ 2, 3.

256. Por. tamże, kan. 101 § 2 i 1062.

257. Por. tamże, kan. 140-143.

258. Por. Propositio 28; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 437 § 1; Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 156 § 1.

259. Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 36.

260. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 441. 443.

261. Por. AAS 90 (1998), 641-658.

262. Kan. 322.

263. Por. Propositiones 29. 30.

264. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 6: AAS 90 (1998), 645-646.

265. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 450.

266. Por. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 10.12: AAS 90 (1998), 648-650.

267. Por. tamże, nn. 12.13.19: l.c., 649-651. 653-654; Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 381 § 1; 447. 455 § 1.

268. Jan Paweł II, Motu proprio Apostolos suos (21 maja 1998), 18: AAS 90 (1998), 653.

269. Tamże.

270. Por. Propositio 25.

271. Por. Kodeks Prawa Kanonicznego, kan. 459 § 1.

272. Por. Propositio 30.

273. Por. Propositio 60.

274. Por. Sobór Wat. II, Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 38.

275. Por. Propositio 63.

276. Por. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), 11: AAS 83 (1991), 259-260.

277. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 6.

278. Por. tamże, 1.

279. Por. Propositiones 54. 55.

280. Synod Biskupów, X Zwyczajne Zgromadzenie Ogólne, Orędzie (25 października 2001), 10-11: L´Osservatore Romano, 27 października 2001, s. 5.

281. Por. Propositio 55.

282. Por. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2002 (8 grudnia 2001), 8: AAS 94 (2002), 137.

283. Por. Propositiones 61. 62.

284. Kongr. Nauki Wiary, Dekl. Dominus Iesus (6 sierpnia 2000), 22: AAS 92 (2000), 763.

285. N. 1.

286. Por. Propositio 56.

287. Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Ecclesia in America (22 stycznia 1999), 55: AAS 91 (1999), 790-791.

288. Por. Propositio 56.

289. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1990 (8 grudnia 1989), 7: AAS 82 (1990), 150.

290. Por. Propositio 57.

291. Synod Biskupów, X Zwyczajne Zgromadzenie Ogólne, Orędzie (25 października 2001), 12: L´Osservatore Romano, 27 października 2001, s. 5.

292. Por. Propositio 58.

293. Por. Propositio 23.

294. Por. Jan Paweł II, List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 50: AAS 93 (2001), 303.

295. Por. tamże.

296. Jan Paweł II, Enc. Dominum et Vivificantem (18 maja 1986), 67: AAS 78 (1986), 898.

297. Por. Tertulian, Apologeticum, 39, 9: CCL 1, 151.

298. Por. Jan Paweł II, List apost. Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 43: AAS 93 (2001), 296.

299. Tamże.

300. Por. Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele, Lumen gentium 21.

301. Tamże.