Zakończenie

67. Pragniemy zakończyć te rozważania w sercu Kościoła - a zarazem w sercu człowieka. Droga Kościoła przebiega przez serce człowieka, tam bowiem jest owo ukryte miejsce zbawczego spotkania z Duchem Świętym: z Bogiem ukrytym. Tam właśnie Duch Święty staje się „źródłem wody wytryskującej ku żywotowi wiecznemu”69. Tam trafia on jako Duch Prawdy, a zarazem jako Paraklet przyobiecany przez Chrystusa. Działa jako Pocieszyciel, jako Rzecznik i Orędownik - zwłaszcza wtedy, gdy człowiek i ludzkość staje wobec potępiających sądów owego „oskarżyciela”, o którym mówi Apokalipsa, iż „dniem i nocą oskarża braci naszych przed Bogiem naszym” (por. Ap 12, 10). Duch Święty nie przestaje być Stróżem nadziei w sercu człowieka: wszystkich ludzi, a zwłaszcza tych, którzy „posiadając pierwsze dary Ducha (...), oczekują odkupienia swojego ciała” (por. Rz 8, 23).

Duch Święty, zjednoczony tajemniczą więzią Boskiej komunii z Odkupicielem człowieka, stanowi o ciągłości Jego dzieła: z Niego bierze i wszystkim przekazuje, chodząc nieustannie w dzieje świata poprzez serce człowieka. Tutaj staje się On - jak głosi liturgiczna Sekwencja z uroczystości Zielonych Świąt - prawdziwym „Ojcem ubogich, Dawcą darów i Światłością sumień”. Staje się „słodkim Gościem dusz”, którego Kościół nieustannie wita na progu wewnętrznej tajemnicy każdego człowieka. Przynosi On bowiem „ochłodzenie i odpoczniecie” wśród trudów, wśród pracy ludzkich rąk i umysłów. Przynosi „odpoczynek” i „ulgę” pośród spiekoty dnia, wśród niepokojów, walk i zagrożeń każdej epoki. Przynosi wreszcie „pociech” wówczas, gdy serce ludzkie płacze i doświadcza pokusy rozpaczy.

Dlatego też Sekwencja liturgiczna woła: „Bez Twojego tchnienia cóż jest wśród stworzenia? Jeno cierń i nędze”. Tylko bowiem Duch Święty „przekonywa o grzechu”, o złu, w tym celu, ażeby odbudowywać dobro w człowieku i w ludzkim świecie: ażeby „odnawiać oblicze ziemi”. On dokonuje dzieła oczyszczenia z wszystkiego, co człowieka „szpeci”, „z tego, co jest trudne.”; On leczy najgłębsze nawet rany ludzkiej egzystencji. On zamienia wewnętrzny nieurodzaj dusz w urodzajne pola łaski i świętości. To, „co jest oporne - nakłania”, to, ci jest „oziębłe - rozgrzewa”, to, co „zbłąkane - sprowadza” na drogi zbawienia70.

Modląc się w ten sposób, Kościół nieustannie wyznaje: jest w naszym stworzony świecie Duch, który jest darem nie stworzonym. Jest to Duch Ojca i Syna: tak jak Ojciec i Syn jest On nie stworzony, nieskończony, przedwieczny, wszechmocny, Bóg i Pan71. Ten boży Duch „napełnia okrąg ziemi” - i wszystko, co stworzone, w Nim rozpoznaje źródło swej tożsamości, w Nim znajduje swój właściwy, transcendentny wyraz. Wszystko też, co stworzone, ku Niemu się zwraca i na Niego oczekuje: Jego przyzywa samą swoją istotą. Do Niego, jako do Parakleta, do Ducha Prawdy i Miłości, zwraca się człowiek, który żyje Prawdą i Miłością, i który bez tego źródła Prawdy i Miłości żyć nie może. Do Niego zwraca się Kościół, będący w sercu ludzkości, przyzywając dla wszystkich i wszystkich obdarowując darami tej Miłości, która „rozlana jest w sercach naszych” (Rz 5, 5). Do Niego zwraca się Kościół na zawiłych drogach pielgrzymowania człowieka na ziemi: prosi, nieustannie prosi o prawość ludzkich czynów za Jego sprawą. Prosi także o radość i pociechę, którą tylko On - prawdziwy Pocieszyciel - może przynieść, zstępując do głębi ludzkich serc72; prosi o łaskę cnót, które wysługują chwałę niebieską. Prosi o zbawienie wieczne w pełni uczestnictwa w życiu Bożym, do którego Ojciec odwiecznie „przeznaczył” ludzi stworzonych z miłości na obraz i podobieństwo Trójcy Przenajświętszej.

Kościół, który sercem swym obejmuje wszystkie serca ludzkie, prosi Ducha Świętego, o szczęście, które tylko w Bogu może znaleźć ostateczne urzeczywistnienie: o radość, której „nikt (...) nie zdoła odebrać” (J 16, 22), o radość, która jest owocem miłości, a zarazem Boga, który jest Miłością; prosi o „sprawiedliwość, pokój i radość w Duchu Świętym”, na których wedle św. Pawła polega „królestwo Boże” por. (Rz 14, 17; Ga 5, 22).

I pokój również jest owocem miłości. Ten pokój wewnętrzny, którego szuka utrudzony człowiek w głębi swej ludzkiej istoty; i ten pokój którego żąda ludzkość, rodzina ludzka, ludy, narody i kontynenty, w cichej nadziei otrzymania go w perspektywie przełomu drugiego i trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa. Ponieważ droga do pokoju prowadzi ostatecznie przez miłość i dąży do stworzenia cywilizacji miłości, Kościół patrzy na Tego, który jest Miłością Ojca i Syna, i pomimo narastających zagrożeń nie przestaje z ufnością błagać o pokój i służyć pokojowi człowieka na ziemi. Swoją ufność opiera na Tym, który będąc Duchem-Miłością, jest również Duchem pokoju i nie przestaje być obecny w naszym ludzkim świecie: na horyzoncie ludzkich sumień i serc, by „napełnić okrąg ziemi” miłością i pokojem.

Przed Nim padam na kolana przy końcu tych rozważań, błagając, aby On, jako Duch Ojca i Syna, obdarzył nas wszystkich błogosławieństwem i łaską, które pragnę przekazać w imię Trójcy Przenajświętszej, synom i córkom Kościoła i całej rodzinie ludzkiej. W Rzymie, u św. Piotra,
dnia 18 maja 1986 roku,
w uroczystość Zesłania Ducha Świętego,
w ósmym roku mego Pontyfikatu.
Jan Paweł II, papież

1. Por. J 4, 15; SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele, Lumen gentium, 4.

2. Por. LEON XIII, Enc. Divinum illud munus (9 maja 1897): Acta Leonis, 17 (1898), 125-148; Pius XII, Enc. Mystici Corporis (29 czerwca 1943): AAS 35 (1943), 193-248.

3. Audiencja generalna z dnia czerwca 1973 r.: Insegnamenti di Paolo VI, XI (1973), 477.

4. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 4; JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu Pneumatologicznego (26 marca 1982 r.): Insegnamenti V/1 (1982), 1004.

5. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 17.

6. „Prawdy przez Boga objawione, które są zawarte i wyrażone w Piśmie Świętym, spisane zostały pod natchnieniem Ducha Świętego” i dlatego też Pismo Święte „powinno być czytane i interpretowane w tym samym Duchu, w jakim zostało napisane”: SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym, Dei Verbum, 11, 12.

7. Por. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae, I, qq. 37-38.

8. Por. ŚW. BAZYLI WIELKI, De Spiritu Sancto, XVI, 39; PG 32, 139.

9. Por. ŚW. CYRYL ALEKSANDRYJSKI, In Ioannis Evangelium, lib. V, cap. II: PG 73, 755.

10. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 4.

11. Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 4.

12. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 4. Zawarta jest tam cała tradycja patrystyczna i teologiczna dotycząca zjednoczenia wewnętrznego Ducha Świętego i Kościoła, zjednoczenia przedstawianego niekiedy analogicznie do stosunku zachodzącego pomiędzy duszą i ciałem człowieka: por. Św. Ireneusz, Adversus haereses, III, 24, 1: SC 211, s. 470-474; Św. Augustyn, Sermo, 267, 4, 4: PL. 38, 1231; Sermo 168, 2: PL 38, 1232; In Iohannis evangelium tractatus, XXV; 13; XXVII, 6: CCL. 36, 266, 272 n.: Św. Grzegorz Wielki, In septem psalmos poenitentiales expositio, Psal. V, 1: PL 79, 602; Dydym Aleksandryjski, De trinitate, II, 1: PG 39, 449 n.; Św. Atanazy, Oratio III contrra arianos, 22, 23, 24: PG 26, 368 n.; 372 n.; Św. Jan Chryzostom, In Epistolam ad Ephesios, Homil. IX, 3: PG 62, 72 n.; Św. Tomasz z Akwinu ujął syntetycznie powyższa tradycję patrystyczną i teologiczną, przedstawiając Ducha Świętego jako „serce” i „duszę” Kościoła por. Summa Theol., III, q. 8, a. 1, ad 3; In symbolum Apostolorum Expositio, a. IX; In Tertium Librum Sententiarum, Dist. XIII, q. 2, a. 2, quaestiuncula 3.

13. Gaudium et spes, 1.

14. Tamże, 41.

15. Tamże, 26.

16. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 2.

17. Por. tamże, 10, 13, 27, 37, 63, 73, 79, 80.

18. Por. ŚW. IRENEUSZ, Adversus haereses, III, 17, 2:.SC 211, s. 330-332.

19. Por. Reconciliatio et paenitentia (2 grudnia 1984), 19-22 AAS 77 (1985), 229-233.

20. Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 2.

21. Por. Rdz 3, 22 o „drzewie życia”; por. również J 3, 36; 4, 14; 5, 24; 6, 40. 47; 10, 28; 12, 50; 14, 6; Dz 13, 48; Rz 6, 23; Ga 6, 8; 1 Tm 1, 16; Tt 1, 2; 3, 7; 1 P 3, 22; 1 J 1, 2; 2, 25; 5, 11. 13; Ap 2, 7.

22. Por. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae, I-II, q. 80, a. 4, ad 3.

23. Por. De Civitae Dei, XVI, 28: CCL 48, 451.

24. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 36.

25. W jęz greckim paraxalein = przyzywać, przywoływać.

26. ŚW. BONAVENTURA, De septem donis Spiritus Sancti, Collatio II, 3; Ad Claras Aquas, V, 463.

27. Por. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 16.

28. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 16.

29. Tamże, 27.

30. Por. tamże, 13.

31. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. Apost. Posynodalna, Reconciliatio et paenitentia (2 grudnia 1984), 16: AAS (1985), 213-217.

32. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 10.

33. Tamże 37.

34. Tamże, 13.

35. Tamże 37.

36. Por. Sekwencja na Zesłanie Ducha Świętego: „Reple cordis intima”.

37. ŚW. AUGUSTYN, Enarr. in Ps. XLI, 13: CCL, 38, 470: „Cóż to jest za przepaść zatem i jakiej przepaści przyzywa? Jeśli przepaść oznacza głębię, to czyż utrzymujemy może, że serce człowieka nie jest przepaścią? Cóż bowiem jest głębszego od takiej przepaści? Ludzie mogą mówić, mogą być widziani poprzez ruch swoich członków, mogą być słyszani, gdy mówią, ale czyjąż myśl można przeniknąć, czyjeż serce odgadnąć?”.

38. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae, II-II, q. 14, a. 3; por. Św. Augustyn, Epist. 185, 11, 48-49: PL, 33, 814 n.; Św. Bonawentura, Comment. In Evang. S. Lucae, cap. XIV, 15-16: Ad Claras Aquas, VII, 313 n.

39. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. Apost. Posynodalna, Reconciliatio et paenitentia (2 grudnia 1984), 18: AAS 77 (1985), 224-228.

40. PIUS XII, Orędzie radiowe do Krajowego Kongresu Katechetycznego Stanów Zjednoczonych Ameryki w Bostonie (26 października 1946), Discorsi e Radiomessaggi, VIII (1946), 288.

41. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Posynodalna, Reconciliatio et paenitentia (2 grudnia 1984), 18: AAS 77 (1985), 225 n.

42. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. Apost. Posynodalna, Reconciliatio et paenitentia (2 grudnia 1984 r.), 14-22: AAS 77 (1985), 211-233.

43. Por. ŚW. AUGUSTYN, De Civitate Dei, XIV, 28: CCL 48, 451.

44. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae III, q. 2, aa. 10-12;q. 6, a. 6; q. 7, a. 13.

45. Por. Ef 2, 18; SOBÓR WAT. II. Konst. dogm. o Objawieniu Bożym, Dei verbum, 2.

46. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22; por. Konst. dogm. o Kościele, Lumen gentium, 16.

47. „Interior intimo meo”: Św. Augustyn, Confess. III, 6, 11: CCL 27, 33.

48. Por. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 19. 20. 21

49. Por. Enc. Redemptor hominis (4 marca 1979), 14: AAS 71 (1979) 284 n.

50. Por. J 14, 23; Św. Ireneusz, Adversus haereses, V, 6, 1: SC 153, s. 72-80; Św. Hilary De Trinitate, VIII, 19. 21: PL 10, 250. 252; Św. Ambroży, De Spiritu Sancto, I, 6, 8; PL, 16, 752 n.; Św. Augustyn Enarr. in Ps. XLIX, 2: CCL, 38, 575 n.; Św. Cyryl Aleksandryjski In Ioannis Evangelium, lib. I; II: PG 73, 154-158; 246; lib. IX: PG 74, 262; Św. Atanazy, Oratio III contra Arianos, 24: PG 26, 374 n.; I ad Serapionem, 24; PG 26, 586 n.; Dydym Aleksandryjski, De Trinitate, II, 6-7: PG 39, 523-530; Św. Jan Chryzostom, In epist. ad Romanos homilis XIII, 8: PG; 60, 519; Św. Tomasz z Akwinu, Summa Th. q. 43, aa 1. 3-6.

51. Por. Rdz 1, 26 n.; Św. Tomasz z Akwinu, Summa Th. I, q. 93, aa. 4. 5. 8.

52. Por. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 24. 25.

53. Por. tamże, 38. 40.

54. Por. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 24.

55. „Gloria enim Dei vivens homo, vita autem hominis visio Dei”: Św. Ireneusz, Adversus haereses, IV 20, 7: SC 100/2, s. 648.

56. ŚW. BAZYLI WIELKI, De Spiritu Sancto, IX, 22: PG 32, 110.

57. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 53-59.

58. Tamże, 38.

59. Wyraża to „Epikleza” przed Konsekracją „Uświęć zatem te dary łaską Ducha Twojego, aby stały się dla nas Ciałem i Krwią Pana naszego Jezusa Chrystusa” (II Modlitwa Eucharystyczna).

60. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 24.

61. Tamże.

62. SOBÓR WAT. II, Dekr. o ekumenizmie Unitatis redintegratio, 2.

63. ŚW. AUGUSTYN, In Iohannis Evangelium Tractatus XXVI, 13: CCL 26, 226; por. SOBÓR WAT. II, Konst. o liturgii świętej, Sacrosanctum Concilium, 47.

64. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 1.

65. Por. Orygenes, De oratione, 2: PG 11, 419-423.

66. Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 63.

67. Tamże, 64.

68. Tamże, 4; por. Ap 22, 17.

69. Por. J 4, 14; Konst. dogm. o Kościele, Lumen gentium, 4.

70. Por. Sekwencja Veni, Sancte Spiritus.

71. Por. Symbol Quicumque DS 75.

72. Należy tu przypomnieć ważna Adhortację Apostolską Gaudete in Domino, ogłoszoną przez Papieża Pawła VI w dniu 9 maja Roku Świętego 1975, zawsze aktualna pozostaje bowiem zachęta tam wyrażona, aby wypraszać u Ducha Świętego „dar radości” i aby „kosztować radości prawdziwie duchowej, która jest owocem Ducha Świętego”: AAS 67 (1975), 289, 302.