Już Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno i nierozdzielne i nieróżne ciało, ale jedna spólna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła… Ku lepszemu świadectwu rzeczy wyżej opisanych, my przyrzeczeni na tym walnym i spólnym sejmie lubelskim będący, zawiesiliśmy na ten list pieczęcie nasze. Pisan i dan na tymże sejmie spólnym lubelskim pierwszego dnia miesiąca lipca roku 1569” – tak przed 450 laty opisane zostało jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach Rzeczpospolitej Polski i najbardziej doniosłe w historii Lublina.

Początek wspólnoty narodów

W mroźnych dniach stycznia 1569 r. do Lublina zjeżdżały delegacje znamienitych rodów litewskich, z Radziwiłowiczami i Chodkiewiczami na czele. Do obradującego na Zamku Królewskim sejmu polskiego dołączyli posłowie z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sejm w Lublinie był ukoronowaniem wieloletnich starań o zjednoczenie obydwu państw, podejmowanych już od końca XIV wieku. Ostateczne negocjacje przyśpieszała ofensywa wojsk moskiewskich na ziemie litewskie, której skutecznie mogły przeciwstawić się połączone wojska sprzymierzonych narodów.

Lublin nie był przypadkowym miejscem historycznej Unii. Od czasu objęcia polskiego tronu przez Władysława Jagiełłę i panowania dynastii Jagiellonów, znaczenie miasta stale wzrastało. Leżało na szlaku łączącym stołeczne miasta Kraków i Wilno. W 1474 r. miasto stało się stolicą nowego województwa, nie posiadającego korzeni w dawnych miastach książęcych, jak było w przypadku najstarszych województw. Położenie Lublina sprzyjało rozwojowi handlu pomiędzy szeroko rozumianym Wschodem a Rzeczpospolitą i dalej ze światem zachodniej Europy. Związki z Litwą i ziemiami ruskimi (dzisiejsza Białoruś i Ukraina) przesuwały środek państwa polskiego właśnie do Lublina.

Cały wiek XVI nazywany jest złotym wiekiem w dziejach Lublina; miasto powiększało się przestrzennie, rosła liczba mieszkańców, powstawały murowane domy i rezydencje. Do lubelskiego zamku przybywali kolejni polscy królowie, tu odbywały się sejmy, łącznie z tym najważniejszym zjednoczeniowym sprzed 450 laty, który dał początek Rzeczypospolitej Obojga Narodów, trwającej aż do 1795 r. Pod koniec złotego wieku zainaugurował swoją działalność Trybunał Główny Koronny, obejmujący jurysdykcją sądową całą wschodnią część nowego państwa. To spowodowało wielki napływ szlachty do grodu nad Bystrzycą, uczestniczącej tutaj nie tylko w rozprawach i procesach, lecz także w życiu towarzyskim oraz kulturalnym. Mierząc dzisiejszymi kategoriami, Lublin stał się modny, w mieście chętnie urządzano wystawne bale i zawierano szlacheckie małżeństwa.

Po ponadpółrocznych, czasem burzliwych dyskusjach, uroczyście podpisano akt zjednoczenia 1 lipca 1569 r. Jego skutkiem było obieranie króla dla obydwu narodów, powołanie jednego parlamentu, prowadzenie wspólnej polityki obronnej i zagranicznej i posługiwanie się jednolitą monetą. Postanowiono przy tym zachować dotychczasowe lokalne prawa, obyczaje, urzędy, uszanowano również odrębność języków urzędowych.

Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej

W dziejach Lublina i regionu unia pozostaje najbardziej znaczącym wydarzeniem o charakterze międzynarodowym. Sam moment podpisania obserwowała cała ówczesna Europa; do Lublina zjechali delegaci władców państw zachodnich i przedstawiciele instytucji kościelnych, przy okazji po raz kolejny hołd pruski złożył królowi Zygmuntowi Augustowi książę Albrecht II Fryderyk. Trzeba dodać, że Unia Lubelska, „związek wolnych z wolnymi i równych z równymi”, odbiegała od narzucanych w tamtych czasach siłą sojuszy. Znakomity historyk Władysław Konopczyński w wydanych w 1936 r. „Dziejach Polski nowożytnej” pisał: „W dzień Świętych Piotra i Pawła Zygmunt August, dźwignąwszy się radością z ciężkiej choroby, sam śpiewał w kościele zamkowym Te Deum. Nigdy w dziejach odrębne narody nie zawarły trwalszego ślubu przy mniejszym zastosowaniu nacisku”. Unia Lubelska pozostaje pierwowzorem jednoczenia się narodów przy jednoczesnym zachowaniu ich tożsamości i różnorodności. Polski parlament w uznaniu dla dzieła swoich przodków ustanowił w 2015 r.

1 lipca Dniem Sejmu Polskiego.

Wagę podpisanego w Lublinie przymierza podkreślił w 2003 r. św. Jan Paweł II. Polska negocjowała wówczas traktat akcesyjny z Unią Europejską. Podczas audiencji w jubileuszu 25-lecia swojego pontyfikatu Ojciec Święty mówił na Placu św. Piotra w Rzymie: – Wejście w struktury Unii Europejskiej na równych prawach z innymi państwami, jest dla naszego Narodu i bratnich Narodów słowiańskich wyrazem jakiejś dziejowej sprawiedliwości, a z drugiej strony może stanowić ubogacenie Europy. Europa potrzebuje Polski, Kościół w Europie potrzebuje świadectwa wiary Polaków. Polska potrzebuje Europy. Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej! To jest wielki skrót, ale bardzo wiele się w tym skrócie mieści wielorakiej treści. Jest to wyzwanie, które współczesność stawia przed nami i przed wszystkimi krajami, które na fali przemian politycznych w regionie tak zwanej Europy środkowo-wschodniej wyszły z kręgu wpływów ateistycznego komunizmu.

Unia dzisiaj

Dla upamiętnienia Unii Zygmunt August wybudował pomnik przedstawiający dwa kamienne posągi, symbolizujące narody polski i litewski. Pierwotny monument popadł w ruinę na początku XIX wieku i został rozebrany w związku z urządzaniem w centrum miasta placu Musztry. Wówczas z inicjatywy ks. Stanisława Staszica powstał śmiały projekt – trzeba pamiętać, że Lublin był pod okupacją rosyjską – nowego pomnika, nawiązującego do historycznego wydarzenia. Po uzyskaniu specjalnej zgody od cara Aleksandra I ruszyły prace, które doprowadziły w 1826 r. do wzniesienia imponującego 13-metrowego obelisku, ze złoconą płaskorzeźbą przedstawiającą dwie kobiety podające sobie dłonie. W tej formie, po kilku renowacjach, pomnik trwa do dzisiaj. Plac, przy którym stanęła statua, zaczął być nazywany Litewskim i tę nazwę nosi także obecnie.

Do idei Unii Lubelskiej nawiązywały honorowe doktoraty wręczane na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w 440-lecie podpisania dokumentu. W 2009 r. otrzymali je prezydenci państw, dzisiaj niepodległych, a przed laty wchodzących w zasięg Unii: śp. Lech Kaczyński, Wiktor Juszczenko (Ukraina), Valdas Adamkus (Litwa), Valdis Zatlers (Łotwa) i Stanisław Szuszkiewicz, pierwszy przewodniczący Rady Najwyższej Republiki Białorusi. W uzasadnieniu Senatu uczelni czytamy: „Chwała Narodom Pierwszej Rzeczypospolitej, które odważyły się być wolne i solidarne, czyli odpowiedzialne za swój los. Chwała współczesnym Narodom, które patrzą w przyszłość, nie zapominając o przeszłości, bo w niej jest nauka trwania i uczestnictwo w Dziejach Ludzkości”.

Uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 20 lipca 2018 r. 2019 r. został ustanowiony Rokiem Unii Lubelskiej. Odwołując się do słów św. Jana Pawła II, w Lublinie ten czas upłynie pod hasłem: „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej”. Liczne działania edukacyjne i kulturalne będą podejmowane przez cały rok, a główne obchody zostały zaplanowane od 1 maja do 1 lipca. Szczegółowy program jubileuszu zostanie przedstawiony 10 stycznia, w dniu 450. rocznicy rozpoczęcia sejmu koronnego w Lublinie z 1569 r., podczas którego podpisano Unię Lubelską. Każda inicjatywa przypominająca wkład Lublina w dzieło tworzenia braterskiej wspólnoty narodów jest cenna.