Aleksander Gierymski urodził się 30 stycznia 1850 r. Dzieciństwo i wczesna edukacja przyszłego malarza związane były z Warszawą. Niewiele wiemy o jego domu rodzinnym, na pewno jednak dbano w nim o edukację dzieci, interesowano się też sztuką – ojciec, z zawodu urzędnik, był muzykiem amatorem. Po zakończeniu nauki w gimnazjum Aleksander rozwijał swój artystyczny talent w warszawskiej Klasie Rysunkowej, jednocześnie zbierając fundusze na wyjazd na studia w Monachium. Namawiał go do tego starszy brat Maksymilian, mieszkający już wówczas w tym mieście, nazywanym nie bez przyczyny Atenami nad Izarą. Starszy Gierymski, były student Instytutu Politechnicznego w Puławach, powstaniec styczniowy, wybitnie utalentowany malarz, to postać niezwykle istotna w życiu Aleksandra. Podziwiany i kochany, jednocześnie był przyczyną wielu frustracji brata, który za wszelką cenę chciał być życiowo i artystycznie od niego niezależny, przestać być „młodszym Gierymskim” i „Olesiem”. Oczywiście, we wczesnych pracach Aleksandra Gierymskiego, malowanych w czasie monachijskich studiów (np. „Postój kawalerii”), widać wpływ twórczości Maksymiliana. Jednak na artystę inspirująco oddziaływały również sztuka europejska, podziwiana na monachijskich wystawach, oraz studia w pracowni Karla von Piloty. W 1872 r. Aleksander otrzymał złoty medal w konkursie na „modello” (szkic do obrazu), którego tematem była scena z „Kupca weneckiego” Szekspira. Według „modello” został wykonany obraz (dziś zaginiony), w którym młody artysta niezwykle twórczo wykorzystał swoją znajomość XV-wiecznego malarstwa weneckiego.

Wspaniale rozwijającą się karierę Maksymiliana przerwała ciężka choroba. Ze względu na łagodniejszy klimat razem z Aleksandrem w grudniu 1873 r. przeprowadzili się do Rzymu. Młodszy brat wytrwale opiekował się Maksem, malując jednocześnie dwa obrazy: „Austerię rzymską” i „Grę w mora”. Maksymilian Gierymski zmarł 16 września 1874 r. w Bad Reichenhall. W jego pogrzebie oprócz Aleksandra uczestniczyli przyjaciele: Bolesław Łaszczyński i Adam Chmielowski (Brat Albert).

W styczniu 1875 r. zmarł ojciec Gierymskich. Aleksander przyjechał do Warszawy. W warszawskiej Zachęcie wystawiono dwa obrazy, które namalował w Rzymie. Krytykowano je za brak wyższych idei, zbytni realizm i plebejską tematykę, podziwiając jednocześnie za wspaniałą technikę i kolorystykę. Artysta obracał się wtedy w środowisku gromadzącym się wokół słynnej aktorki Heleny Modrzejewskiej. Wiosną powrócił do Rzymu. Zaczął tam pracę nad obrazem „Sjesta włoska” (na wystawie pokazane są jego obie wersje), który jest hołdem złożonym urodzie i wdziękowi Modrzejewskiej. To również ostatnie nawiązanie w twórczości artysty do malarstwa historycznego i jednocześnie pierwsza próba oddania nastroju sceny przede wszystkim za pomocą rozwiązań kolorystycznych. Drugim obrazem, nad którym wówczas pracował, było dzieło „W altanie” – scena rozgrywająca się na powietrzu, w pełnym słońcu.

W roku 1879 Aleksander Gierymski powrócił na kilka lat do Warszawy, na nowo odkrywając rodzinne miasto. Nie interesowały go eleganckie ulice i place, ale najbiedniejsze dzielnice stolicy: Stare Miasto, Solec, Powiśle. Ich nędzna zabudowa, ciągły ruch, praca, handel i malownicze typy. Owocem tej fascynacji są obrazy: „Żydówka z pomarańczami”, „Powiśle”, „Brama na Starym Mieście”, „Święto trąbek” i „Piaskarze”. Aby zarobić na życie, artysta podejmował współpracę z wieloma warszawskimi pismami: „Kłosami”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Tygodnikiem Powszechnym”, „Wędrowcem”, wykonując dla nich ilustracje o tematyce warszawskiej. Wyjeżdżał też na krótkie wycieczki (do Puław, Kazimierza, Lublina), z których również przywoził rysunki.

Rozczarowany warszawskimi stosunkami, po nieporozumieniach z przyjaciółmi, podupadający na zdrowiu, wyjechał z Warszawy w 1884 r. Przebywał w Wiedniu, w Rzymie, aby w roku 1888 znów znaleźć się w Monachium. Poprawiła się jego sytuacja finansowa, ponieważ odnowił znajomość z Ignacym Korwin-Milewskim, który zaczął kolekcjonować obrazy Aleksandra. Wyobraźnię malarza absorbowała w tamtym okresie tematyka nokturnu miejskiego („Plac Wittelsbachów w Monachium w nocy” i „Plac Maksymiliana Józefa”), doszedł wówczas do wniosku, że w obrazie liczy się nie tylko wierne oddanie rzeczywistości, ale pewne uogólnienie, przefiltrowane przez pamięć i uczucie artysty.

Tematykę nocnego miasta, sztucznego oświetlenia, ale również zderzenia się dnia i nocy, efektów świetlnych nad wodą kontynuował w Paryżu w latach 1890-93 („Opera paryska w nocy”, „Wieczór nad Sekwaną”), z zadowoleniem przebywając w artystycznym środowisku, które sam nazywał „moderne” – nowoczesnym.

W 1893 r. Aleksander Gierymski po raz ostatni przyjechał do Polski, tym razem do Krakowa, często bywając w Bronowicach u Włodzimierza Tetmajera. Pod wpływem otoczenia podjął wtedy rzadką dla siebie tematykę wiejską, której najbardziej poruszającym przykładem jest obraz „Trumna chłopska”.

Na zawsze opuścił Polskę w 1895 r. Gnany ciągłym niepokojem, przez ostatnie lata życia nieustannie przemierzał Europę, zatrzymując się w Rzymie, w Monachium, wracając znów do Włoch (Amalfi, Palermo, Wenecja, Werona) i do Francji. Tworzył obrazy pełne precyzyjnych detali („Katedra w Amalfi”), ale też inne, emanujące ciszą i ukrytymi znaczeniami symbolicznymi („Wnętrze bazyliki św. Marka w Wenecji”, „Jezioro po zachodzie słońca”).

Zmarł w Rzymie w 1901 r., znękany chorobą, wycieńczony wiecznym poszukiwaniem artystycznego ideału. Po jego śmierci Zenon Przesmycki tak napisał na łamach „Chimery”: „Gierymski nie był realistą, czyli tym, co słowo to oznacza: niewolniczym kopistą, (…) pragnącym jedynie wiernie oddać to, co natura stawia mu przed oczy. On był przede wszystkim i jedynie wielkim poetą światła, uganiającym się niezmordowanie i aż rozpacznie za samą światła istotą”.

Jednocześnie z wystawą w Muzeum Narodowym w Warszawie, poświęconą Aleksandrowi Gierymskiemu, odbywa się w Muzeum Narodowym w Krakowie wystawa poświęcona Maksymilianowi Gierymskiemu – mamy zatem w tym roku jedyną w swoim rodzaju możliwość jednoczesnego poznania i porównania twórczości obu braci Gierymskich.

Bogaty program wykładów i spotkań towarzyszących wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie na stronie: mnw.art.pl.